روز عرفه چیست؟ روز عرفه یا روز نیایش را تقریبا ما شیعیان تا حدودی با بخش های گوناگون و دانستن احادیث و روایاتی در مورد این روز آشنا هستیم. در این متن هم سعی شده تا ابعاد مختلف این مهم بررسی و در اختیار شیعیان قرار گیرد، تا معرفتمان در این روز و اهمیت و جایگاه آن کمی از قبل بیشتر و در ذیل عنایات حضرت ولی عصر(عج) درک بیشتری داشته باشیم.
معنای عرفه
آنچه که ما از عرفه می‌دانیم بیشتر به «شناخت» اشاره شده است. یعنی «روز شناخت» اما وقتی به روایتی که در مورد حضرت آدم ابوالبشر و حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیهماالسلام وارد شده است توجه می‌کنیم متوجه معنی وسیع تری از روز عرفه می‌شویم.
حضرت آدم علیه السلام ظاهرا در روز عرفه به گناهان خویش اعتراف کرد و مورد بخشش خداوند قرار گرفت و یا آن که خدا به حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود در این روز(عرفه) به گناهان خویش اعتراف کن تا بخشیده شوی. پس دو معنی شناخت و اعتراف برای کلمه عرفه روشن شد.
تاریخچه‌ی عرفه
همان طور که از حکایات حضرات آدم و ابراهیم علیهماالسلام در یافتیم متوجه شدیم که روز عرفه از ابتدای خلقت این عالم، از ایامی بوده که خدا آن را مهم شمرده است. اما برای ما از زمان دعای معروف عرفه که سیدالشهدا علیه‌السلام آن را در صحرای عرفات و در آخرین سفر حج خود قرائت فرمودند بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت که در این باب در بخش های بعدی این نوشته مورد بحث قرار خواهیم داد.
اهمیت عرفه
در تمام مناجات‌ها و ادعیه‌ها بیشتر ارتباط و اتصال در بازه‌ی زمانی شب اشاره شده است، همچون شب قدر یا شب نیمه‌شعبان.
اما دو روز وجود دارد که خدا در روز به بندگان نگاه می‌اندازد.یکی روز ۱۵ماه رجب و دیگری روز عرفه. اهمیت این روز همان اعتراف به گناه و بخشیده شدن می‌باشد. در روایتی آمده است که کسانی که در ماه مبارک رمضان بخشیده نشده‌اند در روز عرفه امیدوار باشند. در جای دیگر نقل شده است این قدر امید بخشیده شدن در این روز زیاد است که حتی در تعبیری فرزندان به دنیا نیامده هم آمرزیده می‌شوند.
اعمال روز عرفه
آنچه که در مفاتیح از جناب شیخ عباس قمی به یادگار مانده است و در اعمال این روز نقل گشته است عبارت است از:
- غسل
- زیارت سیدالشهدا که مفصل در بخش‌های بعد به آن می‌پردازیم
- قرائت دعای عرفه‌ی امام‌حسین علیه‌السلام و دعای عرفه‌ی منسوب به امام زین‌العابدین(علی بن حسین)علیه‌السلام که در صحیفه سجادیه نیز وارد شده است
- برای دیدن اعمال دیگر به مفاتیح رجوع کنید
نتایج عرفه
روزی از روزهای عرفه پیامبر صلی االله علیه و آله و سلم به بلال حبشی فرمودند که جماعت را فرا بخوان و هنگامی که همه جمع شدند پیامبر(ص) فرمودند از جانب خدا برای شما پیام دارم و آن این است که خداوند فرمود در این روز که همگی به رحمت من امید داشتید همه‌ی شما را مورد بخشش و آمرزش قرار دادم.
روایت دیگری هست که بیان می‌کند که شام عرفه (بعد از اذان مغرب) فرشتگان بر شانه‌ی عبادی که این روز را غنیمت شمرده‌اند و از آن بهره برده و اعمال را انجام دادند می‌زنند و از طرف خدا پیامی را ابلاغ می‌کنند و آن پیام این است:
خداوند همه‌ی شما را بخشید و ما را مامور ساخت تا این نوید را بر شما ابلاغ کنیم.
دعای عرفه(دعای عرفه امام حسین-نقل شده در مفاتیح)
دعای معروف عرفه سیدالشهدا علیه‌السلام در کنار دعای عرفه‌ای که حضرت سجاد علیه السلام در صحیفه وارد شده یکی از اعمال در این روز است. دعایی ک امام حسین در صحرای عرفات آن را با چشمان اشک‌بار در اوج بندگی قرائت فرمودند. شمه‌ای از آن را حس کنیم. آب دریا را اگر نتوان کشید گه به قدر تشنگی باید چشید.
دعای عرفه از نظر تقسیم بندی به چند بخش تقسیم می‌شود بخش ابتدایی دعا شکر گزاری از لسان مبارک سیدالشهدا علیه‌السلام و یکی دیگر از بخش‌های آن مربوط به، بخش توحیدی و… می‌باشد.
توحید در دعای عرفه‌ی امام حسین علیه السلام
در قسمت توحید عبارت: « كَيْفَ يَسْتَدِلُّ عَلَيك بِما هُو في وُجوده مفتقرٌ اليك حائز » دارای اهمیت می باشد.
یعنی چگونه استدلال می‌شود بر تو به آنچه که در وجودش فقیر هست. کمی درنگ لازم است. این جمله را شخص عالی نمی‌گوید، امام حسین علیه‌السلام می‌گوید که توحید از وجود اوست. حال می‌گوید چگونه تو را بشناسم در حالی که فقیر هستم. یا ساده بگوییم مگر می‌شود خدا را شناخت !
یا جمله‌ی دیگری که باز هم حائز اهمیت است: « إلهي اَوقِفْني عَن مَراكِزِ إضْطِراري »
اضطرار را می‌توان از جهات مختلف نگاه و تفسیر کرد . اما منظور امام حسین علیه‌السلام در این دعا اضطرار به آب ،غذا و … چیزهای مادی نیست. منظور اضطرار به خدا، پیامبر و امام است. حال روی صحبت ما اینجا است که اضطرار به امام حیّ و زنده یعنی وجود مقدس و مطهر حجت ابن الحسن العسکری حضرت مهدی علیه‌السلام و ارواحنا فداه.
ما یعنی جامعه شیعی و اسلامی، هم در بعد فردی و هم اجتماعی باید اضطرار به امام را سر لوحه امور قرار دهیم. اضطرار به امام یعنی بدانیم، تا نیایی گره از کار بشر وا نشود، یعنی بدون امام هر روز بلایی بر امت وارد می‌شود (به قول بزرگی کرونا هم برود چیزی بدتر از این خواهد آمد،زیاد بخوانیم إلهي عَظُمَ البلاء…).
حال که دانستیم اضطرار را با تلاش، دعا، صدقه و استغاثه در همه‌ی احوالات ظهور آن طرید، شرید، فرید، غریب را از خدا طلب کنیم. که خود امام زمان عج فرمودند:
وَ أكثَرو الْدعٰا بِتَعْجيل الْفَرَجْ
پس وظیفه‌ی شیعیان این عالم است که در روز عرفه هم برای آن حضرت دعا کنیم. لازم است همه‌ی ما در مراسم‌های استغاثه به امام زمان عج شرکت کنیم و این مراسم را گسترش دهیم.
عرفه و امام حسین علیه السلام
در روز عرفه یک زیارتی در اعمال هست به نام زیارت امام حسین علیه السلام در روز عرفه یا بهتر بگوییم، عرفه با امام حسین علیه السلام برای ما معنی پیدا کرده است. حال چرا مدعی چنین ادعایی هستیم؟ همیشه این مهم را در داستانی از وُعاظ و صاحب نَفَسان در منابر و مجالس تعظیم شَعائِر شنیده ایم که امام زمان (عج) به علامه بحر العلوم فرمودند:
روزی پادشاهی با اطرافیانش به شکار رفتند. وقتی حیوانی یافتند شاه به اطرافیانش گفت: دوست دارم خودم به تنهائی آن را شکار کنم؛ دنبال من نیایید؛ و خودش دنبال شکار رفت اما در بیابان گم شد و دیگر نتوانست راه را بیابد و کم کم تشنه و گرسنه گشت و نزدیک بود بمیرد؛ ناگهان از دور چشمش به خیمه ای افتاد و به سوی آن رفت و پیرمرد و پیرزنی را در آن دید که از همه ی دنیا تنها بزی داشتند.
آن دو از شاه پذیرائی کرده و تنها بز خود را برای او ذبح و طبخ کردند. شاه هنگام بازگشت به آنان گفت: من در شهر وضع خوبی دارم؛ اگر مشکلی برایتان پیش آمد نزد من بیائید تا کمکتان کنم.
مدتی بعد آن مرد و زن که کاملاً بی چیز شده بودند به شهر رفتند تا از آن مهمانشان کمکی بگیرند و تازه در شهر دانستند که او پادشاه است! به کاخش رفتند و پادشاه آن دو را احترام کرده و نزدیک خود نشاند و داستان گم شدن خود و پذیرائی آن دو را بری اطرافیانش تعریف کرد و سپس از اطرافیانش پرسید: اکنون چگونه می توانم لطف این دو نفر را جبران کنم؟
یکی از وزیران گفت: یک گوسفند برایت ذبح کردند، تو هم یک گوسفند به آنان بده؛ دیگری گفت: یک گله گوسفند به آنان بده؛ شخص دیگری گفت: مزرعه ی بزرگی به آنان ببخش؛ دیگری گفت: جواهرات و پول فراوانی به آن دو بده.
اما خود پادشاه گفت: شما همگی اشتباه می کنید! اینها تمام هستی خود را برای من خرج کردند. این دو نفر جان مرا نجات دادند و حق حیات بر من دارند؛ یعنی من بقیه ی سلطنتم را بدهکار اینان هستم و حق آنان این است که پادشاهی خودم را به آنان بدهم، تازه اگر سلطنت و تاج و تختم را هم بدهم آن وقت مقابله به مثل کرده ام، چون آنها هر چه را که داشتند به من دادند من هم باید هرچه دارم به ایشان بدهم تا سر به سر شود.[1]
[۱]. بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۷۹، ص ۱۹۷
به اینجا می رسیم که سیدالشهدا علیه السلام در روز عاشورا همه هستی خود را در راه خدا داد و در گودال قتلگاه فرمود : رِضاً بِرضائِك يا غياثَ‌الْمُسْتَغيثين.
خدا که نمی تواند خدایی را به امام حسین علیه السلام عطا کند پس افضل تمام موارد را به حسین علیه السلام اختصاص داده است. و در همین عرفه هم خدا فرموده ابتدا به زائران کربلا نظر می کنم بعد به زائران عرفات و بیت الله.
و در اخر باید بگوییم عرفه صدای محرم است. باید در این روز که بخشش از جانب پروردگار تضمین شده خود را آماده کنیم و به ماه محرم برسیم و با قلبی مملو از محبت اهل یبت علیهم السلام به ماه عزای مولانا اباعبدالله علیه السلام ورود داشته باشیم.
که فضائل اشک ، عزاداری ،و تعظیم شعائر را خواهیم فهمید انشاالله تعالی.